Ὁ ἑορτασμὸς τῆς ἐπετείου τοῦ ξεσηκωμοῦ τῶν Ἑλλήνων τὴν 25η Μαρτίου 1821 έφερε ξανά στὴν ἐπικαιρότητα καὶ τὸ θέμα τοῦ Κρυφοῦ Σχολειοῦ. Ὑπάρχουν συνάνθρωποί μας ποὺ ἀναρωτιοῦνται ἂν ὑπῆρξε κρυφὸ σχολειὸ καὶ ἄλλοι, θορυβοῦσα μειοψηφία ποὺ εὐθέως ἀμφισβητεῖ τὴν ὕπαρξή του καὶ ἐπιμένει νὰ ἐπιβάλλει τὴν ἀνιστόρητη ἄποψή της.
Τὸ θέμα εἶναι μεγάλο, ἀναφέρεται σὲ διάρκεια αἰώνων καὶ ἀφορᾶ τὸν σκλαβωμένο Ἑλληνισμὸ γιὰ τετρακόσια χρόνια καὶ πεντακόσια γιὰ ἄλλες περιοχές. Θὰ προσπαθήσω στὸν περιορισμένο χῶρο ἑνὸς ἄρθρου νὰ φωτιστεῖ τὸ ὀμιχλῶδες... ἀπὸ κάποιους καὶ γιὰ ὀλίγους τοπίο. Ὁ ἑλληνισμὸς μὲ τὴν πτώση τῆς βασιλεύουσας εἰσῆλθε σὲ μακραίωνη σκλαβιὰ στὸν Ὀθωμανὸ δυνάστη. Ἕνας δυνάστης ποὺ ἐστερεῖτο πολιτισμοῦ καὶ ἀνθρωπισμοῦ καὶ τὴν δύναμή του ἀντλοῦσε ἀπὸ τὴν τρομερὴ ὄψη τοῦ γιαταγανιοῦ. Ἀπὸ ὅσους τόπους πέρασε ἄφησε πίσω του κουφάρια, συντρίμμια, πόνο καὶ αἷμα. Νὰ θυμηθοῦμε τὶς λεηλασίες τῆς Πόλης;; Νὰ συγκρίνουμε τὴν συμπεριφορὰ των μὲ τὴν τακτική τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου τοῦ ἐκπολιτιστῆ τῶν, τότε, βαρβάρων;; Ἀποτελεῖ ἱεροσυλία.
Ὁ ἑλληνισμὸς ἔζησε στὰ δύσκολα ἐκεῖνα χρόνια πολλὰ βάσανα καὶ μὲ πολλοὺς κινδύνους καὶ στερήσεις. Χωρὶς δικαιώματα καὶ χωρὶς νὰ τοῦ ἀναγνωρίζεται καμιὰ ἀνθρώπινη ἀξιοπρέπεια καὶ ἀνθρώπινο δικαίωμα. Οἱ γυναῖκες τροφοδοτοῦσαν τὰ χαρέμια καὶ τὰ ὄμορφα καὶ εὔρωστα ἑλληνόπουλα ὁδηγοῦσαν στὰ τάγματα τῶν γενιτσάρων ἢ στὶς κρεβατοκάμαρες γιὰ τὴν ἱκανοποίηση τῶν ἀνώμαλων ὀρέξεών τους. Δείγματα ζήσαμε καὶ τὶς τελευταῖες δεκαετίες στὸ πετσί μας.
Ὁ Ὀθωμανὸς κατακτητὴς γνώριζε ὅτι ἂν στὸν σκλαβωμένο Ἕλληνα ἔδινε τὸ δικαίωμα τῆς ἐλεύθερης ἔκφρασης τῶν θρησκευτικῶν του πεποιθήσεων καὶ τῆς παιδείας, μία μέρα ὁ ἑλληνισμὸς θὰ κυριαρχοῦσε σὲ ὁλόκληρη τὴν τότε ὀθωμανικὴ αὐτοκρατορία. Καλὸ θὰ ἦταν ἐδῶ νὰ θυμηθοῦμε τὴν ρήση τοῦ Ρωμαίου ποιητῆ Κικέρωνα: «Οἱ ρωμαῖοι κέρδισαν τὴν Ἑλλάδα μὲ τὰ ὄπλα καὶ οἱ ἕλληνες τοὺς κέρδισαν μὲ τὰ γράμματα». Ἂς ἀφήσουμε τὰ παλιὰ καὶ ἂς στοχαστοῦμε τὰ σχετικῶς πρόσφατα. Ποιὸ στοιχεῖο κυριαρχοῦσε σὲ πόντο καὶ μικρὰ Ἀσία. Ἂς ἀναλογιστοῦμε διαβάζοντας ἀπὸ τὶς πηγὲς ὀλίγα γιὰ τὴν τότε κατάσταση.
Ὁ Κωνσταντῖνος Κούμας μᾶς ἀναφέρει πὼς ἕνας ἀπὸ τοὺς κυριότερους παράγοντες ποὺ καταπίεζε τοὺς Ἕλληνες ἦταν οἱ ἴδιοι οἱ μουσουλμάνοι συμπολίτες τους, ὁ ἁπλὸς τουρκικὸς ὄχλος. «Εἰς τὰ πόλεις τὰς κατοικουμένας τὸ πλεῖστον μέρος ὑπὸ Τούρκων ἔπασχαν οἱ ἄθλιοι [Ἕλληνες] κακὰ μεγάλα, ὡς ἐπὶ τὸ πλείστον ἀπό τὴν κατωτέραν μερίδαν τοῦ ἔθνους τούτου».
Αὐτὴν τὴν μαρτυρία τοῦ Κούμα ἐπιβεβαιώνει ἀπόλυτα στὴν ἱστορία του ὁ Σ. Τρικούπης καὶ στὰ Ἀπομνημονεύματά του ὁ Κριτοβουλίδης.
Ὁ Ἰησουίτη
Ὁ Στίβεν Ράνσιμαν ἔγραψε γιὰ τὴν ἐποχὴ τῆς τουρκοκρατίας ἕνα ἔργο, μὲ τὸν τίτλο «Ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία ἐν Αἰχμαλωσία». Σ’ αὐτὸ τὸ ἔργο του ὁ Ράνσιμαν ἐκθέτει ἀναλυτικά, μέσα ἀπὸ τὶς πηγές, τὴν κατάσταση τοῦ Ἑλληνισμοῦ κάτω ἀπὸ τὸν τουρκικὸ ζυγό. Ἀνάμεσα στὶς πηγὲς τοῦ Ράνσιμαν συγκαταλέγεται καὶ τὸ βιβλίο τοῦ Ἄγγλου διπλωμάτη Sir Paul Rycaut, The Present State of the Greek and Armenian Churches. A.D. 1678, ποὺ ἐξέδωσε τὸ 1679. Διαβάζουμε, ἀνάμεσα στὰ ἄλλα, καὶ τὰ ἑξῆς:
«Εἶναι τραγικὴ ἡ μετατροπὴ τῶν ἱερῶν τῆς θρησκείας, ἡ ἀποπομπὴ τοῦ βασιλικοῦ ἱερατείου καὶ ἡ μετατροπὴ τῶν ναῶν σὲ τζαμιά. Τὰ μυστήρια τοῦ θυσιαστηρίου τελούνται κρυφᾶ σὲ μυστικὲς καὶ σκοτεινὲς τοποθεσίες... Μάλλον εἶναι θαῦμα, καὶ ἐπαλήθευση τῶν λόγων τοῦ Χριστοῦ πώς πύλαι Ἅδου οὐ κατισχύσουσιν αὐτῆς».
Ὅπως μᾶς διαβεβαιώνει μὲ τὸν πιὸ σαφῆ καὶ ἐπίσημο τρόπο ὁ καθηγητὴς Noehden, «Οἱ Τοῦρκοι ἀπηγόρευαν ἐπὶ κεφαλικῇ ποινῇ τὴν οἰκοδομὴν νέων ἐκκλησιῶν. […] Ἐμπόδιζον δε διά τῆς αὐτῆς αὐστηρότητος καὶ τὴν καθίδρυσιν δημοσίων σχολείων, φοβούμενοι μήπως οἱ χριστιανοί διδασκομενοι ἀποβώσι δοῦλοι ἐπικίνδυνοι καὶ δυσκυβέρνητοι».
Τὸ 1822 ὁ Κανέλλος ἔγραψε στὸν C. Iken μία σειρὰ ἀπὸ ἐπιστολές, 12 τὸν ἀριθμό. Αὐτὲς τὶς ἐξέδωσε τὸ 1825 ὁ Iken μὲ τὸν τίτλο Leucothea. Ἐκεῖ ἀναφέρει ὁ Iken «Οἱ Τοῦρκοι ἐμπόδιζαν τὰ σχολεῖα αὐστηρότερα καὶ ἀπὸ τὰς ἐκκλησίας. […] Διά τοῦτο… [οἱ Γραικοὶ] ἐπροσπαθοῦσαν] νὰ συστένουν κοινὰ σχολεία κρυφίως, ὅπου καὶ τῶν πτωχῶν τὰ τέκνα ἀνεξόδως ἐδιδάσκοντο».
Ὁ Κανέλλος δὲν ἦταν κάποιο τυχαῖο πρόσωπο, ἀλλὰ ἕνας ἀπὸ τοὺς «ἐκλεκτούς τοῦ νεοελληνικοῦ διαφωτισμοῦ».
Ὑπάρχουν μαρτυρίες προερχόμενες ἀπὸ ἔγκριτους ἐκπροσώπους τῆς ἑλληνικῆς, καὶ ὄχι μόνο, ἐπιστήμης καὶ διανόησης τοῦ 19ου αἰῶνος ποὺ ἐπιβεβαιώνουν ἀπόλυτα τὸν Κανέλλο.
Πρόκειται γιὰ τὶς μαρτυρίες τῶν α) Μισαὴλ Ἀποστολίδη, καθηγητὴ τῆς Θεολογικῆς σχολῆς, στὰ 1837 β) Κωνσταντίνου Οἰκονόμου τοῦ ἐξ Οἰκονόμων, στὰ 1842 γ) Φίλιππου Ἰωάννου, τοῦ πρώτου καθηγητῆ τῆς φιλοσοφίας στο Ἐθνικὸ καὶ Καποδιστριακὸ Πανεπιστήμιο, στὰ 1849 δ) Κωνσταντίνου Φρεαρίτη, καθηγητῆ τῆς Νομικῆς, στὰ 1863 ε) Charles Tuckermann, πρώτου Ἀμερικανοῦ προξένου στὴν Ἀθήνα, στὰ 1867 στ) Νικόλαου Δραγούμη, στὰ 1874 ζ) Γεωργίου Χασιώτη, ἱστορικοῦ τῆς ἐκπαίδευσης, στὰ 1881.
Ὁ ὑπόδουλος ἑλληνισμὸς ἐπέζησε στὰ 400 καὶ πλέον χρόνια σκλαβιᾶς. Πῶς;; Μήπως οἱ Ὀθωμανοὶ ἐπέτρεπαν τὴν ὕπαρξη καὶ λειτουργία δημόσιων ἑλληνικῶν σχολειῶν;; Νὰ μαθαίνουν τὰ ἑλληνόπουλα τὴν γλώσσα τους, τὴν ἱστορία τους, τὴν θρησκεία τους;
Ὁ καθηγητὴς Ψαχαρόπουλος ἔγραψε σὲ εἰδικὸ ἄρθρο του τὰ ἑξῆς ἐνδιαφέροντα γιὰ τὸ κρυφὸ σχολειό: «[…]. Πάντως, σὲ κάθε περίπτωση εἶναι ξεκάθαρο ὄτι το κρυφὸ σχολειὸ βοήθησε στὴν διάσωση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας καὶ τῆς ἐθνικῆς ταυτότητας».
Ὁ καθηγητὴς τῆς Φιλοσοφικῆς Φίλιππος Ἰωάννου τὸ 1849 εἶπε σὲ λόγο ποὺ ἐκφώνησε πὼς ἡ ἑλληνικὴ νεολαία ἐπὶ τουρκοκρατίας «ἐδιδάσκετο λαθραίως ἐν ὑπογείοις καὶ ἐν ταῖς ὀπαῖς τῆς γῆς, τὸν τύραννον διαφεύγουσα».
Ὁ πρῶτος ὑπασπιστὴς τοῦ Κολοκοτρώνη, ὁ Φωτάκος, ἀναφέρει στὰ Ἀπομνημονεύματά του:
«Μόνοι των οἱ Ἕλληνες ἐφρόντιζαν διὰ τὴν παιδείαν, ἡ ὁποία ἐσυνίστατο εἰς τὸ νὰ μανθάνουν τὰ κοινὰ γράμματα, καὶ ὀλίγην ἀριθμητικὴν ἀκανόνιστον. Ἐν ἐλλείψει δὲ διδασκάλου ὁ ἱερεὺς ἐφρόντιζε περὶ τούτου. Ὅλα αὐτὰ ἐγίνοντο ἐν τῷ σκότει και προφύλακτα ἀπὸ τοὺς Τούρκους».
Τὸ κρυφὸ σχολειὸ ἀναφέρει καὶ ὁ ἐρευνητὴς τῆς παιδείας, ὁ Τρύφων Εὐαγγελίδης. Στὸν πρόλογο βιβλίου του, λέει ἐπὶ λέξει τὰ ἑξῆς: «...καὶ ὅμως, παρ’ ὅλους τούς ἀπαγορευτικοὺς νόμους τῶν Τούρκων, […] οἱ Ἕλληνες κρυφᾶ καὶ ἐν παραβύστῳ ἐκαλλιέργουν τὰς Μούσας».
Ἡ ἑπόμενη μαρτυρία προέρχεται ἀπὸ τὸν Νικόλαο Δραγούμη ποὺ ἀναφέρεται στὸν πατέρα του Μάρκο ποὺ γεννήθηκε τό 1770 καὶ πέθανε τὸ 1854, γράφοντας μεταξὺ τῶν ἄλλων τὰ ἑξῆς «Οὐχὶ μόνον κοπιῶντες, ἀλλὰ και κινδυνεύοντες ἐσπούδαζον οἱ πατέρες ἠμῶν γράμματα. Ἕκαστος τῶν Τούρκων, καὶ ὁ ἔσχατος, ὡς γνωστόν, εἶχε τὸ δικαίωμα νὰ τυραννῆ, νὰ φορολογῆ καὶ νὰ φονεύη τοὺς ὀπαδοὺς τοῦ Χριστοῦ».
Δὲν νομίζω πὼς μπορεῖ νὰ ὑπάρξει πιὸ ἀξιόπιστη μαρτυρία, γιὰ τὴν ὕπαρξη τοῦ κρυφοῦ σχολειοῦ καὶ γιὰ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο αὐτὸ λειτουργοῦσε. Τὸ σημαντικὸ εἶναι πὼς ἀποτελεῖ προσωπικὴ κατάθεση τοῦ Μάρκου Δραγούμη, πατέρα τοῦ Νικολάου, τὴν ὁποία ἔζησε καὶ βίωσε ἄμεσα καὶ προσωπικά ο ἴδιος.
Στοὺς τόσους αἰῶνες σκλαβιᾶς, δὲ θὰ μποροῦσαν ποτὲ νὰ κρατήσουν οἱ Ἕλληνες τὴν θρησκεία καὶ τὴν γλώσσα τους, ἂν δὲν ὑπῆρχαν τὸ Κρυφὰ Σχολεῖα. Οἱ Τοῦρκοι δὲν τοὺς ἄφηναν νὰ μάθουν γράμματα. Ἔκοβαν κεφάλια καὶ γλῶσσες χριστιανῶν ποὺ τολμοῦσαν νὰ μιλήσουν Ἑλληνικά.
Ἔτσι δημιουργοῦνται τὰ Κρυφὰ Σχολειά, τὰ σχολειὰ τῆς σκλαβιᾶς. Στὴν ἀρχή, ἀπὸ τὸ 1581, μαθαίνουμε ὅτι ἦταν, μὲ δασκάλους παπάδες, ἱερομόναχους ἢ μοναχούς, στὴν Κωνσταντινούπολη 10, στὴν Χίο 4, στὴν Πελοπόννησο 10, καὶ σὲ ἄλλους τόπους περίπου 50.Τὰ Ἑλληνόπουλα διδάσκονταν ἀπὸ τὰ ἐκκλησιαστικὰ βιβλία, τὸ ὀκτωήχι, τὸ ψαλτήρι, τὸ ὡρολόγιο, τὰ μηναῖα.
Τό Κρυφὸ Σχολειὸ στὴν κρύπτη τῆς Ι. Μονῆς Ἁγ. Παρασκευῆς στὴν Μάνδρα Θέρμου Αἰτωλοακαρνανίας ἀνακαλύφτηκε κατὰ τὴν διάρκεια τῶν ἐργασιῶν ἀπομάκρυνσης τῶν μπαζῶν ἀπὸ τὸ ἐσωτερικό τῆς κρύπτης. Τὰ εὑρεθέντα στοιχεῖα ἦλθαν νὰ ἐπιβεβαιώσουν τὴν τοπικὴ παράδοση ὅτι στὸ Μοναστήρι λειτουργοῦσε “Κρυφὸ Σχολειὸ” ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἔμαθε τὰ πρώτου γράμματα ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, μὲ δάσκαλο τὸν Ἱερομόναχο Προκόπιο Γιαννέλο.
Ὁ ὅρος Κρυφὸ σχολειὸ εἶναι πραγματικὸς καὶ παραπέμπει στὴν Μονὴ Φιλοσόφου, στὴν Δημητσάνα. Ἀπὸ τὸν 17ο αἰώνα, ἡ Μονὴ ὀνομάζεται Κρυφὸ Σχολειό, σώζεται καὶ σχετικὴ πινακίδα ποὺ τὸ ἐπιβεβαιώνει, παράλληλα μὲ τὰ σωζόμενα ἔγγραφα. Μαθητὴς του ὑπῆρξε, μεταξὺ πολλῶν ἄλλων σπουδαίων παραγόντων, ὁ Οἰκουμενικὸς πατριάρχης Διονύσιος ὁ Α΄.
