ΤΟ ΠΡΏΤΟ ΚΑΙ ΤΟ ΔΕΎΤΕΡΟ ΜΝΗΜΟΝΙΟ: 2008-2014.

Δρ Πατρίσια Κυριακίδου

Κοινωνική Ανθρωπολόγος, ειδικευμένη στη μελέτη της Ελληνικής Κοινωνίας Καθηγήτρια Πανεπιστήμιου ΗΠΑ

Στέλεχος των Ελλήνων για την Πατρίδα

Το 2010, η Ελλάδα υπέγραψε το πρώτο από τα τρία Προγράμματα Οικονομικής Προσαρμογής. Το πρώτο διήρκεσε από το 2010 έως το 2011 και διαρθρώθηκε ως διμερές δάνειο μεταξύ ορισμένων χωρών της ΕΕ μέσω ενός μηχανισμού που ονομάζεται Ελληνική Δανειακή Διευκόλυνση και ΔΝΤ, προς την ελληνική κυβέρνηση. Το δεύτερο πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας διήρκεσε από το 2012 έως το 2015. Οι πιστωτές ήταν το ΔΝΤ και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, ένας προσωρινός μηχανισμός επίλυσης οικονομικών κρίσεων που δημιουργήθηκε από τα κράτη μέλη της ζώνης του ευρώ τον Ιούνιο του 2010. Αυτά τα οικονομικά προγράμματα περιλάμβαναν προϋποθέσεις, μερικές από τις οποίες ενθάρρυναν ή επηρέασαν τα μέτρα λιτότητας που επέβαλαν οι κυβερνήσεις της Ελλάδας. Συνοψίζοντας, οι οικονομικές επιδοτήσεις της ΕΚΤ, καθώς και του ΔΝΤ, δεν στήριξαν τους πολίτες ή τις εταιρείες στην Ελλάδα, αλλά δαπανήθηκαν άμεσα σε μεγάλο βαθμό προς όφελος των γερμανικών και γαλλικών τραπεζών, οι οποίες είχαν δώσει το μεγαλύτερο μέρος των κρατικών δανείων στην Ελλάδα. Οι άνευ προηγουμένου περικοπές στην Ελλάδα, που αποτέλεσαν προϋπόθεση της Τρόικας για την εκταμίευση περαιτέρω δανείων, οδήγησαν ήδη σε μείωση των κρατικών δαπανών, έτσι ώστε πολλοί τομείς επλήγησαν αρνητικά, όπως η μείωση των συντάξεων, η απόλυση δημοσίων υπαλλήλων, η μείωση της υγειονομικής περίθαλψης και το κλείσιμο των σχολείων. Σύμφωνα με την τελευταία έκδοση μελέτης του ΟΟΣΑ, ο αριθμός των ανθρώπων που ζουν σε νοικοκυριό χωρίς εισόδημα έχει διπλασιαστεί στην Ελλάδα (Eiber, 2015: 2019).

Παραδοσιακά, η ανάπτυξη της ελληνικής μεσαίας τάξης εξαρτιόταν από τις ευκαιρίες που παρείχε το Ελληνικό Δημόσιο μέσω της εκπαίδευσης, της απασχόλησης στο δημόσιο τομέα και της πρόσβασης σε γη και ακίνητα και αυτό ήταν ευνοϊκό για επιχειρήσεις εκτός γεωργίας. Από τη δεκαετία του 1980 υπήρξε επίσης εκδημοκρατισμός των εργασιακών σχέσεων και δημιουργήθηκαν περισσότερες ευκαιρίες απασχόλησης για τις γυναίκες. Ωστόσο, όταν η Ελλάδα εισήλθε στην οικονομική κρίση και σε περίοδο ύφεσης το 2008, η χώρα έχασε το 26 τοις εκατό του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της. Το διαθέσιμο εισόδημα συρρικνώθηκε κατά 30 τοις εκατό και η ιδιωτική κατανάλωση κατά 35 τοις εκατό και η ανεργία ανήλθε στο 27 τοις εκατό, ενώ όσοι ζουν στο όριο φτώχιας έφθασαν το 48 τοις εκατό. Η μεσαία τάξη βίωσε επίσης μειώσεις μισθών και υπέστη ρήξη όπου έγινε ένας "νέος φτωχός" που βγήκε από τη μεσαία τάξη

Καραμεσίνη και Γιακουμάτος, 2016: 254.

Οι κύριες τάσεις στην απασχόληση της ελληνικής μεσαίας τάξης πριν από την κρίση 1993-2008 δείχνουν ότι πριν από την οικονομική κρίση, η απασχόληση 25-64 ετών ήταν υψηλή κυρίως λόγω του ποσοστού απασχόλησης των γυναικών. Η απασχόληση των νέων μειώθηκε και οι εγγραφές στην τριτοβάθμια εκπαίδευση αυξήθηκαν και το ποσοστό των υψηλά μορφωμένων σε όλους τους απασχολούμενους αυξήθηκε δραματικά. Το ποσοστό αυτοαπασχόλησης μειώθηκε λόγω της μεγάλης μείωσης του αριθμού των αυτοαπασχολούμενων στις γεωργικές μεταφορές, η οποία δεν αντισταθμίζεται από την ανάπτυξη εκτός γεωργίας και την τεράστια αύξηση του αριθμού των μισθωτών στις κατασκευές και τις υπηρεσίες. Η μερική απασχόληση και η προσωρινή εργασία δεν έδειξαν σημαντική αύξηση. Το ποσοστό των εργαζομένων του δημόσιου τομέα γενικά μειώθηκε λόγω της αύξησης του αριθμού των εργαζομένων του ιδιωτικού τομέα και οι επαγγελματίες και οι τεχνικοί αυξήθηκαν απότομα,

Καραμεσίνη και Γιακουμάτος, 2016: 25.

Το 1993, το 71 τοις εκατό των νοικοκυριών της μεσαίας τάξης είχαν εισόδημα από εργασία και το 37 τοις εκατό ήταν νοικοκυριά διπλού / πολλαπλού εισοδήματος που περιλάμβαναν γυναικεία εργασία. Οι εργαζόμενες γυναίκες-μέλη νοικοκυριών κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ήταν ένα πλεονέκτημα της μεσαίας τάξης, και αυτό έγινε ένα πλεονέκτημα για τη μεσαία τάξη. Και το 1993 η απασχόληση των νέων ήταν επίσης πολύ υψηλή. Επιπλέον, το 1993 τα νοικοκυριά της μεσαίας τάξης είχαν λιγότερα συνταξιούχα και αυτοαπασχολούμενα μέλη και περισσότερα απασχολούμενα μέλη με υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο και απολάμβαναν καλύτερες συνθήκες απασχόλησης. Ταυτόχρονα, είχαν λιγότερες γυναίκες στην απασχόληση. Κατά την 1993-2008 σημειώθηκαν τρεις σημαντικές αλλαγές στη μεσαία τάξη. Πρώτον, το μερίδιο του εισοδήματος εργασίας μειώθηκε από 71 σε 69 τοις εκατό το 2008 λόγω της αυξημένης συχνότητας συνταξιούχων. Δεύτερον, μια μεγάλη αύξηση στα νοικοκυριά διπλού/πολλαπλού εισοδήματος από 42 σε 54 τοις εκατό, η οποία ήταν παράλληλη με τη μεγάλη αύξηση του ποσοστού απασχόλησης των γυναικών από 37 σε 59 τοις εκατό. Σημειώθηκε επίσης μεγάλη μείωση της αυτοαπασχόλησης (14 τοις εκατό) υπέρ της μισθωτής απασχόλησης. Υπήρξε επίσης σημαντική αύξηση του μεριδίου των υψηλά μορφωμένων.

Καραμεσίνη και Γιακουμάτος, 2016: 257.

Ο αποδεκατισμός της μεσαίας τάξης μπορεί να γίνει αντιληπτός σε αυτόν τον πίνακα. Κατά την έναρξη της κρίσης, το 70,8 τοις εκατό του πληθυσμού απολάμβανε εισοδήματα της μεσαίας τάξης, αλλά 4 χρόνια αργότερα, το 57,1 τοις εκατό του συνολικού πληθυσμού απολάμβανε εισοδήματα που θα θεωρούνταν μεσαία τάξη σύμφωνα με τα όρια εισοδήματος που επικρατούσαν στην αρχή της κρίσης. Δεδομένου ότι το ποσοστό της κατώτερης τάξης αυξήθηκε από 20,1 τοις εκατό σε 39,9 τοις εκατό την ίδια περίοδο, προκύπτει ότι το 20 τοις εκατό που ανήκε στη μεσαία τάξη στην αρχή της κρίσης, είχε πέσει στη φτώχεια για μία περίοδο αρκετών ετών.

Καραμεσίνη και Γιακουμάτος, 2016: 266.

Μέχρι το 2010 η ύφεση είχε οδηγήσει στην κατάρρευση της απασχόλησης, ενώ η ανεργία είχε εκτοξευθεί στα ύψη. Η τάση αυτή αντιπροσωπεύει επίσης απώλειες θέσεων εργασίας για τους μόνιμους εργαζομένους, στους οποίους το ποσοστό μερικής απασχόλησης διπλασιάστηκε.

Επίσης, από το 2010, το σύστημα καθορισμού των μισθών έχει δει πρωτοφανείς αλλαγές που αποσκοπούν στην επίτευξη σημαντικών περικοπών μισθών τόσο στις δημόσιες εταιρείες όσο και στους οργανισμούς στους οποίους οι μισθοί καθορίστηκαν με συλλογικές συμβάσεις εργασίας σε επίπεδο επιχείρησης και από εργοδότες. Το πρώτο πρόγραμμα οικονομικής προσαρμογής έδωσε προτεραιότητα στην κατάργηση των συλλογικών διαπραγματεύσεων σε κρατικές επιχειρήσεις και οργανισμούς με νομοθετική μείωση των ονομαστικών μισθών και στον ιδιωτικό τομέα στην αποκέντρωση των συλλογικών διαπραγματεύσεων σε σταθερό επίπεδο, όπου η θέση των εργοδοτών είναι ισχυρότερη από εκείνη των συνδικάτων. Και το 2012 η Τρόικα έδωσε μια στάσιμη μείωση στον εθνικό κατώτατο μισθό και την κατάργηση του συστήματος συλλογικών διαπραγματεύσεων στο πλαίσιο της μαζικής ανεργίας. Όταν η οικονομία βρισκόταν σε ανάπτυξη (1993-2008) βασίστηκε κυρίως σε μεσαία αμειβόμενα επαγγέλματα που ήταν υπεύθυνα για το 71% της καθαρής δημιουργίας θέσεων εργασίας. Αλλά αυτές οι θέσεις εργασίας υπέστησαν τις μεγαλύτερες απώλειες θέσεων εργασίας κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης. (Καραμεσίνη και Γιακουμάτος, 2016). Η κατάσταση είναι πιο δραματική σε σχέση με τη νέα γενιά, η οποία έχει πληρώσει εξαιρετικά υψηλό τίμημα. Μέσα σε επτά χρόνια από την έναρξη της κρίσης, τα επίσημα ποσοστά ανεργίας αυξήθηκαν από 18,1% το 2007 σε 53,2% το 2014 (Eibel, 2015:20).

Ο αρνητικός αντίκτυπος ήταν ορατός όταν οι δαπάνες για μισθούς και συντάξεις δημοσίων υπαλλήλων μειώθηκαν από 25,2 δις ευρώ (2009) σε 20,5 δις ευρώ μέχρι το 2014.

Eiber, 2015: 20.

Επιπλέον, οι απολύσεις έχουν συμπεριλάβει τουλάχιστον 11.000 δημόσιους υπαλλήλους στην Ελλάδα μέχρι το τέλος του 2014 και σχεδόν 4.000 έχουν ήδη χάσει τη δουλειά τους. Η εγχώρια ζήτηση κατέρρευσε, περίπου 100.000 επιχειρήσεις χρεοκόπησαν και οι Έλληνες έχασαν κατά μέσο όρο το 30% του εισοδήματός τους. Η χώρα έχει τώρα περίπου 500.000 οικογένειες χωρίς εισόδημα εργασίας. Η ανεργία αυξήθηκε στο 26,5%, και περίπου ένα εκατομμύριο άνθρωποι έχασαν τη δουλειά τους.

Αναφορές

Eiber, Dieter, 2015, «Η οικονομική κρίση, η πολιτική λιτότητας και η Ελλάδα».

Συγκριτική Οικονομική Έρευνα, 18 (4)

Καραμεσίνη, Μ., και Σ. Γιακουμάτος, 2016. «Οι μεσαίες τάξεις στην Ελληνική Μεγάλη Ύφεση: Διάλυση ή ανθεκτικότητα; Στο D. Vaughan-Whitehead (επιμ.) Η εξαφανισμένη μεσαία τάξη της Ευρώπης: Στοιχεία από τον κόσμο της εργασίας. Ηνωμένο Βασίλειο: Εκδόσεις Έντουαρντ Έλγκαρ.