Η μουσουλμανική μαρτυρία για το ζήτημα.

Η πρώτη ελληνική αναφορά στον Χορό του Ζαλόγγου (17 Δεκεμβρίου 1803) γίνεται στην δεύτερη έκδοση του βιβλίου Ιστορία του Σουλίου και της Πάργας (Βενετία, 1815) του Χριστόφορου Περραιβού (1773-1863), που αποτελεί την πρώτη ουσιαστικά ελληνική πηγή του γεγονότος. Γράφει ο Περραιβός:

« Αι γυναίκες δε κατά την δευτέραν ημέραν […] εσυνάχθησαν έως εξήκοντα, επάνω εις έναν πετρώδη κρημνόν. Εκεί εσυμβουλεύθησαν και απεφάσισαν ότι καλύτερα να ριφθούν κάτω από τον κρημνόν διά να αποθάνουν, πάρεξ να παραδοθούν διά σκλάβες εις χείρας των Τούρκων. Όθεν αρπάξαντες με τας ιδίας των χείρας τα άκακα και τρυφερά βρέφη, τα έρριπτον κάτω εις τον κρημνόν. Έπειτα αι μητέρες πιάνοντας η μία με την άλλη τα χέρια τους άρχισαν και εχόρευαν, χορεύουσαι δε επηδούσαν ευχαρίστως μία κατόπιν της άλλης από τον κρημνόν». (Περραιβός, 1815, τ. Β, σσ. 39-40)

Στην επόμενη τρίτη έκδοση του έργου αυτού (Αθήνα, 1857), δεν αναφέρεται η λέξη χορός. Οι γυναίκες, αναφέρει ο συγγραφέας, η μια κατόπιν της άλλης ερρίπτοντο αυθορμήτως στον γκρεμό. (σ. 157)

Το 1824-1825 ο Γάλλος ιστορικός ακαδημαϊκός Κλώντ Φωριέλ εξέδωσε πρώτος τα ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, που οι Έλληνες λόγιοι περιφρονούσαν, σε δύο τόμους, τα οποία ο ίδιος είχε συγκεντρώσει. Στον πρώτο τόμο (σσ. 277-278) αναφέρεται στον χορό του Ζαλόγγου, ως εξής:

«[...]εξήντα γυναίκες, βλέποντας πως στο τέλος θα σκοτώνονταν οι δικοί τους, μαζεύονται σ' ένα απότομο ψήλωμα στον γκρεμό, που στη μία πλευρά του ανοιγόταν ένα βάραθρο […]. Οι περισσότερες απ' αυτές τις γυναίκες ήταν μητέρες, αρκετά νέες, και είχαν μαζί τα παιδιά τους, άλλες στο βυζί ή στην αγκαλιά, άλλες τα κρατούσαν από το χέρι. Η κάθε μια πήρε το δικό της, το φίλησε για τελευταία φορά και το έριξε ή το έσπρωξε γυρνώντας το κεφάλι στον διπλανό γκρεμό. Όταν δεν είχαν πια παιδιά να γκρεμίσουν, πιάστηκαν από τα χέρια και άρχισαν ένα χορό, γύρω – γύρω, όσο πιο κοντά γινόταν στην άκρη του γκρεμού και η πρώτη απ' αυτές, αφού χόρεψε μια βόλτα φτάνει στην άκρη, ρίχνεται και κυλιέται από βράχο σε βράχο ως κάτω στο φοβερό βάραθρο. Ωστόσο ο κύκλος, ή ο χορός συνεχίζει να γυρνάει, και σε κάθε βόλτα μια χορεύτρια αποκόβεται με τον ίδιο τρόπο, ως την εξηκοστή». (βλ. Βακαλόπουλος, σσ. 624-625)

Ο Κων. Παπαρρηγόπουλος γράφει στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους:

«[…] και τότε αι μεν γυναίκες αφού προετίμησαν να σφενδονήσωσιν εις την άβυσσον τα τέκνα ίνα μη ίδωσιν αυτά περιπίπτοντα εις χείρας την πολεμίων έπειτα απεφάσισαν να παρακολουθήσωσι (ακολουθήσουν) τα φίλτατα εκείνα όντα, ουχί εν κλαυθμοίς και οδυρμοίς αλλ’ εν χοροίς και άσμασι». (τ. 6,

σ. 638)

Ο Σπ. Αραβαντινός στην «Ιστορία Αλή Πασά του Τεπελενλή» (1895) αναφέρει ότι οι γυναίκες «[…] συγκρατούμεναι εκ των χειρών εν χορώ έπεσον η μία μετά την άλλην εις το χαίνον υπό τους πόδας αυτών βάραθρον αφού κατεκρήμνισαν πρώτον εν αυτώ τα ίδια τέκνα, όσα έφερον εν ταις αγκάλαις». Τα ίδια παραθέτει (1890) και ο Ιωάννης Λαμπρίδης.

Βέβαια κάποιοι συγγραφείς και περιηγητές (Περ. Ζερλέντης, Ανάργ. Φαγκρίδας, Ιάκωβος Μπαρτόλντι κά), ενώ αναφέρονται στην βρεφοκτονία και την αυτοκτονία των γυναικών, δεν κάνουν αναφορά στον Χορό.

Claude Pinet, Ο Χορός του Ζαλόγγου ή Οι Σουλιώτισσες (1855), Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη.

Οι σύγχρονοι αρνητές του Χορού

Σύμφωνα με τον καθηγητή κ. Αλέξη Πολίτη «Ο Χορός του Ζαλόγγου αποτελεί, μαζί με τις μυθοποιημένες εκδοχές των Κλεφταρματωλών και των αλλεπάλληλων εξεγέρσεων κατά των Οθωμανών, το συμπληρωματικό ταίρι του Κρυφού Σχολειού: παιδεία και ανδρεία συνιστούν τα αγκωνάρια κάθε ιδεολογήματος για την εξαιρετική ελληνική φυλή». (Πολίτης, σ. 42)

Θα προσπεράσουμε το ειρωνικό ύφος του κ. Πολίτη, για την ελληνική Φυλή και θα σταθούμε στα περί ιδεολογήματος του Χορού του Ζαλόγγου, της δράσης των Κλεφτών και Αρματολών, των συνεχών εξεγέρσεων των Ελλήνων κατά την Τουρκοκρατία και του Κρυφού Σχολειού. Όλα αυτά, τα οποία στο υποσυνείδητο των Ελλήνων ταυτίζονται με μία υπέρ του έθνους αγωνιστική διάθεση, αποτελούν, κατά τον συγγραφέα, ιδεολογήματα, είναι δηλαδή ψεύτικα, κίβδηλα, αυθαίρετο συμπέρασμα, προπαγάνδα∙ αποτελούν τους «εθνικούς μύθους», που δημιουργήθηκαν στο ελεύθερο ελληνικό κράτος, που προέκυψε από την Επανάσταση του 1821, τους οποίους οι προοδευτικοί, οι “εκσυγχρονιστές” ανέλαβαν να γκρεμίσουν!

Σε αυτούς ανήκει και η ιστορικός κ. Βάσω Ψιμούλη, η οποία επίσης αμφισβητεί τον Χορό του Ζαλόγγου. Αγνοούμε, γράφει, αν ο θάνατος των Σουλιωτισσών μετά των τέκνων τους έγινε με χορούς και τραγούδια. Είναι ο δεύτερος «ηρωικός μύθος», γράφει, μετά από εκείνον της αυτοπυρπόλησης του Σαμουήλ στο Κούγγι. Μας λέγει, όμως, ότι υπάρχει πιθανότητα οι γυναίκες να έπεσαν στον γκρεμό απωθούμενες, ως την άκρη του, από τους οπισθοχωρούντες μαχητές Σουλιώτες. (σσ. 439-440). Δηλαδή είτε σπρώχτηκαν από τους δικούς τους στον γκρεμό, είτε προτίμησαν τον θάνατο, χωρίς χορούς και άσματα!!

Μία μουσουλμανική μαρτυρία - απάντηση

Σύμφωνα με τον ιστορικό και συγγραφέα Απόστολο Βακαλόπουλο (1909-2000),

«ο χορός είναι πραγματικότητα και πρέπει να έγινε από εκείνες τις Σουλιώτισσες που από την απελπισία είχαν μεταρσιωθεί σε ένα είδος υπεράνθρωπης εξάρσεως και αυτοθυσίας, όπως άλλωστε το εβεβαίωσε με δακρυσμένα μάτια αυτόπτης μάρτυρας, ο αξιωματικός του Αλή Πασά Σουλεϊμάν Αγάς».

Ο Σουλεϊμάν Αγάς, Αλβανός αξιωματικός του Αλή Πασά αφηγήθηκε ο ίδιος τα του Χορού, που είδε με τα μάτια του, στον Ιμπραήμ-Μανζούρ εφέντη, εξισλαμισμένο Γάλλο εβραϊκής καταγωγής, διοικητή του πυροβολικού του Αλή, τα οποία παραθέτει στα Απομνημονεύματά του και έχουν ως ακολούθως:

«Εκατό γυναίκες έμεναν με μια ομάδα παιδιών. Είχαν βρεθεί χωρισμένες από τους δικούς των και, από το ύψος του βράχου στον οποίο είχαν σκαρφαλώση, γίνονταν οι μάρτυρες της τρομερής τύχης των συντρόφων τους. Η τύχη αυτή τίς απειλούσε με τη σειρά τους. Μία ξαφνική, όμως, απόφαση τους υπόσχεται να τους βοηθήση εναντίον της ατίμωσης και της ντροπής των βασάνων. Πιάνονται από τα χέρια, αρχίζουν έναν χορό, που τα βήματά τους τα κινούσε ένας ασυνήθιστος ηρωισμός και η αγωνία του θανάτου τόνιζε τον ρυθμό του. Τραγούδια πατριωτικά τον συνόδευαν. Οι επωδοί τους αντηχούσαν στ΄ αυτιά των μουσουλμάνων. Ο ουρανός ασφαλώς τις άκουε. Στο τέλος των επωδών οι γυναίκες βγάζουν μια διαπεραστική και μακρόσυρτη κραυγή, που ο αντίλαλός της σβήνει στο βάθος ενός τρομακτικού γκρεμού, όπου ρίχνονται μαζί με όλα τα παιδιά τους. (Manzour-Efendi, Memoires…, σελ. 48-49)». (βλ. Βακαλόπουλος, σσ. 624-625).

Στο τέλος της διηγήσεώς του ο Ιμπραήμ Μανζούρ μας πληροφορεί, ποιός ήταν εκείνος, που του εξιστόρησε τα γεγονότα:

«Ο Σουλεϊμάν αγάς, Αλβανός αξιωματικός, περίλυπος μάρτυρας αυτής της αξιομνημόνευτης τραγωδίας, μου διηγήθηκε όλες τις λεπτομέρειες. Κατά την διήγηση αυτού του γεγονότος δάκρυα έβρεξαν τα βλέφαρά του. Εντούτοις ανήκε στον στρατό του Αλή». (Mémoires…, σ. 49)

Η ανωτέρω σημαντικότατη μαρτυρία, προερχόμενη από το εχθρικό στρατόπεδο του Αλή πασά, η οποία δεν επιτρέπει καμμιά αμφιβολία περί του Χορού του Ζαλόγγου, αποσιωπάται ή υποβαθμίζεται από τους σύγχρονους αποδομητές, αναθεωρητικούς της Νεότερης ελληνικής ιστορίας.

ΑΝΝΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

(Πτυχιούχος Ανθρωπιστικών Σπουδών ΕΑΠ

και απόφοιτος Σχολής Δημοσιογραφίας).

Βιβλιογραφία

- ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ ΑΠΟΣΤ., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Δ,

Θεσσαλονίκη, 1973.

-ΖΕΡΛΕΝΤΟΥ Π., «Ηπειρωτικά Μελετήματα, Περί της εν Ζαλόγγω καταστροφής», περ. Παρνασσός 12, (1888), (σσ. 371-379).

- IBRAHIM-MANZOUR-EFENDI, Απομνημονεύματα στην Ελλάδα και την Αλβανία στα χρόνια της διακυβέρνησης του Αλή Πασά, Παρίσι, 1827 (Mémoires sur la Grèce et l’Albanie, pendant le gouvernement d’Ali-pacha, Liv. IV, pp. 48-49).

-ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΚΩΝ., Ιστορία του Ελληνικού έθνους, τ. 6ος, εκδ. Ν.Δ. ΝΙΚΑΣ ΑΕ, Αθήνα, χχ.

-ΠΕΡΡΑΙΒΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦ., Ιστορία του Σουλίου και Πάργας, Βενετία, 1815.

-ΠΟΛΙΤΗ ΑΛΕΞΗ, «΄΄Ο Χορός του Ζαλόγγου΄΄, Πληροφοριακοί πομποί, πομποί αναμετάδοσης, δέκτες πρόσληψης», περ. Ο Πολίτης, τ. 139, ΔΕΚ. 2005, (σσ. 35-43).

-περ. Ιστορία Εικονογραφημένη (Παπύρου), τεύχος 549, Μάρτιος 2014.

ΨΙΜΟΥΛΗ ΒΑΣΩΣ, Σούλι και Σουλιώτες, εκδ. ΕΣΤΙΑ, Αθήνα, 2006.