Δρ. Πατρίσια Κυριακίδου

Κοινωνική Ανθρωπολόγος, ειδικευμένη στη μελέτη της Ελληνικής Κοινωνίας

Καθηγήτρια Πανεπιστήμιου ΗΠΑ

Στέλεχος των Ελλήνων για την Πατρίδα

Ο Έλληνας λογοτέχνης Κωστής Παλαμάς ήταν μέλος του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» στην Αθήνα (Παρνασσός: Για πρόοδο και ωφέλεια του λαού).

Αφότου η Αθήνα έγινε η πρωτεύουσα της Ελλάδας το 1834, έγραψε το πολύ σημαντικό ποίημά του το 1889 με τίτλο «Ύμνος στην Αθήνα.» Λαμβάνοντας ένα απόσπασμα του ποιήματος, γράφει:

Θα τραγουδήσω τη θεά του κόσμου τη μεγάλη,

Την παρθενιά, την προκοπή, τη γνώσι, τη σοφία·

'Στα χώματά σου τα ιερά, θεοχτισμένη Αθήνα,

Τέτοιο τραγούδι αιώνια ταιριάζει να γροικιέται.

Θα τραγουδήσω τη θεά του κόσμου τη μεγάλη

Και το δικό σου τ' όνομα μαζή με το δικό της

Θα πλέξω 'ς το τραγούδι μου ζευγαρωμένο, χώρα

Που βγήκες απ' τα χέρια της κ' είσαι του νου της λάμψι.

Αέρα γαλανόφτερε και μοσχοβολισμένε

Οπ' αγκαλιάζεις πατρικά την γην αυτήν και κάνεις

Ολόλαμπραις ταις 'μέραις μας κι' αχνόξανθαις ταις νύχταις,

Πάρε και το τραγούδι μου και λάμπρυνε κ' εκείνο

Και σκόρπισέ το σε βουνά, και δάση, κι' ακρογιάλια.

Κάμποι, απ' την άφθαρτην εληά λευκοπρασινισμένοι,

Ταπεινοί βράχοι που καιρούς θυμίζετ' ακουσμένους,

Δεχθήτε το λαχταριστό κι' ακούστε το με πόνο,

Κι' αντιλαλείτε το σκοπό, κρατάτε μου το ίσο

Απ' ταις οχθιαίς κι' απ' ταις σπηλιαίς, καλόβουλαις νεράιδες.

Και δος μου δύναμι, θεά, και καλοτύχισέ με,

Κι' άλλα τραγούδια έχω για σε, πάντα για σε τραγούδια.

Το ποίημα εκφράζει την επιθυμία του «συναισθηματικού τραγουδιού» για τη Θεά Αθηνά, και για το τραγούδι αυτό να διασκορπιστεί σε όλη την Ελλάδα γιατί η Αθήνα ήταν η τιμιώτατη πόλη. Η Αθήνα πήρε το όνομά της από την Θεά Αθηνά και, όπως και ο Σοφοκλής, ο Παλαμάς την αποκαλεί «τιμιώτατη πόλη».

Η Αθηνά ήταν το αγαπημένο παιδί του Δία και ευνοήθηκε καλύτερα από τους Αρχαίους Αθηναίους που την έκαναν προστάτη της πόλης ως Αθηνά Πρόμαχο (του πολέμου) που αναφέρεται σε πιο πατριωτικό, αμυντικό και στρατηγικό πόλεμο. Το Άγαλμα της Αθηνάς Προμάχου στην Ακαδημία Αθηνών, για παράδειγμα, βασίζεται σε Ιωνική στήλη σε ύψος 10 μέτρων από το επίπεδο της Ακαδημίας. Η τεχνοτροπία του έχει ως πρότυπο το άγαλμα Αθηνά Προμάχου από τον καλλιτέχνη Φειδία, ένα κολοσσιαίο γλυπτό ανάμεσα στα Προπύλαια και το Ερεχθείο που ήταν προφανώς ορατό από το Σούνιο. Το γλυπτό είναι κατασκευασμένο από πεντελικό μάρμαρο και φέρει τα χάλκινα όπλα. Ήταν έργο του Λεωνίδα Δρόση. Το άγαλμα, φαίνεται σήμερα να αντιπροσωπεύει το συναίσθημα που εξέφρασε ο Παλαμάς στο ποίημά του, με ένθερμο συναίσθημα να της τραγουδήσει ο Παλαμάς, όταν παραθέτει τα λόγια του Σοφοκλή... «ὦ μεγίστης Παλλάδος καλούμεναι πασῶν Ἀθῆναι τιμιωτάτη πόλις». Το ένδοξο παρελθόν της Αθήνας, που συμβολίζεται από το αριστούργημα του Παρθενώνα που βρίσκεται στον «ιερό βράχο» της Ακρόπολης, πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια. Ο Παρθενώνας αφιερωμένος στην Αθηνά Παρθένο είναι ένα μοναδικό δημιούργημα όλων των εποχών, το οποίο αντιπροσωπεύει την ανθρώπινη αριστεία στη δωρική τέχνη και αρχιτεκτονική. Υπάρχει μια τέτοια αισθητική ευχαρίστηση στην πραγματικότητα του Παλαμά που δίνει έμφαση στο μεγαλείο που περιγράφει για την πρωτεύουσα του έθνους. Το τραγούδι που αντιπροσωπεύει στο ποίημά του φαίνεται να είναι πολύ ρομαντικό καθώς θέλει να το διασκορπίζει στο φυσικό και στο μυθικό περιβάλλον της Ελλάδας.

Ο δεύτερος ύμνος του Παλαμά ήταν για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, οι οποίοι, από την αρχαία εποχή, ήταν πιο σημαντικοί από τους Παναθηναϊκούς αγώνες που ήταν αφιερωμένοι στη Θεά Αθηνά. Αυτός ο ύμνος δημιουργήθηκε για τους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες αλλά δεν θα γινόταν στην Ολυμπία πάρα στη σύγχρονη πρωτεύουσα του ελληνικού έθνους, στην Αθήνα το 1896:

Αρχαίο Πνεύμα αθάνατο, αγνέ πατέρα

του ωραίου, του μεγάλου και του αληθινού,

Κατέβα, φανερώσου κι άστραψε εδώ πέρα

στη δόξα της δικής σου γης και τ' ουρανού.

Στο δρόμο και στο πάλεμα και στο λιθάρι

Στων ευγενών αγώνων λάμψε την ορμή

Και με το αμάραντο στεφάνωσε κλωνάρι

και σιδερένιο πλάσε και άξιο το κορμί.

Ακόμη και ο αθλητικός φορέας ήταν μια μορφή τέχνης στην αρχαία Ελλάδα λόγω της σημασίας που αποδίδεται στην αρχαία ελληνική αισθητική για την τέχνη. Ο Δισκοβόλος του Μύρωνα είναι ένα κλασικό παράδειγμα αθλητικής ενέργειας. Μόνο η ρωμαϊκή χάλκινη αναπαραγωγή του 2ος αιώνας μ.Χ. υπάρχει τώρα (Glyptothek, Munich).

Ο Παλαμάς κάλεσε τον Θεό Δία καθώς επρόκειτο για θρησκευτική πανήγυρις και η αρχαία Ολυμπιάδα τον τίμησε όπως τα Παναθήναια τίμησαν την κόρη του θεά Αθηνά. Αλλά η Ολυμπιάδα που πραγματοποιήθηκε στην Αρχαία Ολυμπία πήρε το όνομά της από τοv Όλυμπο το ιερό σπίτι των Θεών των οποίων ο Δίας ήταν ο πατέρας. Ο Παλαμάς καλεί τον Δία μέσω του ύμνου του ώστε να υπάρχει σύνδεση των σύγχρονων αγώνων με τους αρχαίους αγώνες.

Ο Γάλλος Pierre de Coubertin έχει πιστωθεί ότι αναβίωσε τους Σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες και ο κόσμος τον περιέγραψε ως "Φιλέλληνα" για το λόγο αυτό, αλλά το γεγονός είναι ότι δεν ήθελε να διεξαχθούν οι αγώνες στην Ελλάδα. Ήθελε να αναβιώσουν στο Παρίσι, οπότε πραγματικά δεν υπήρχε καμία τάση να παραμείνουν μόνιμα οι Σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες στην Ελλάδα. O Coubertin είχε τα διεθνή, και όχι τα εθνικά σχέδια για τους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες.

Ωστόσο, στην Αθήνα η πρώτη Νέα Ολυμπιάδα ήταν εκεί όπου η Ελλάδα, μεταξύ άλλων εθνών, αγωνίστηκε στο κλίμα ενός νέου «διεθνισμού» και η Ελλάδα, παρότι ένα νέο και μικρό κράτος, κέρδισε τα περισσότερα «μετάλλια» (τα ελαιόδεντρα δεν ήταν διεθνή σύμβολα όπως ήταν τα μετάλλια για αυτή την ιστορική περίοδο), αλλά πυροδότησε το εθνικό πνεύμα των Ελλήνων αθλητών να ανταγωνίζονται για τη χώρα τους. Η εικόνα του νικητή του μαραθωνίου έρχεται στο μυαλό, καθώς ο μαραθώνιος δεν ήταν αθλητικό γεγονός στους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες, αλλά παρουσιάστηκε σε αυτούς τους σύγχρονους αγώνες, και ο Έλληνας μαραθωνοδρόμος Σπύρος Λούης, κρατώντας την ελληνική σημαία, ο οποίος είχε μαζί του τον εθνικιστή ποιητή Κωνσταντίνο Μάνο - ο οποίος αργότερα έγινε μέλος της Βουλής των Ελλήνων και πολέμησε στην Κρήτη και τους Βαλκανικούς Πολέμους. Εν μέσω αυτού του «διεθνισμού» βλέπουμε την τιμή, για την οποία μιλάει ο Παλαμάς στον Ύμνο του στην Ολυμπία για τον αρχαίο Έλληνα αθλητή.

Ο αθλητισμός ήταν πάντα μια ισχυρή δύναμη εθνικού χαρακτήρα και ενεργεί για να καθορίσει τα έθνη με μια πραγματική έννοια. Αν και δεν ήταν πρόθεση του Coubertin να φιλοξενήσει τους σύγχρονους αγώνες στην Ελλάδα, τουλάχιστον υπήρξε συμφωνία που έγινε από την ευρύτερη διεθνή κοινότητα για τη διεξαγωγή των αγώνων στην Αθήνα για πρώτη φορά, ως εκπρόσωπος του νέου Ελληνικού Βασιλείου, προς τιμή της προέλευσης των Ολυμπιακών Αγώνων. Ωστόσο, στο πνεύμα του διεθνισμού, οι αγώνες δεν επέστρεψαν στην Ολυμπία αλλά στη νέα πρωτεύουσα Αθήνα, εκπροσωπώντας αυτή τη σύγχρονη πτυχή του διεθνισμού.

Με τη νέα εθνική έννοια, η σύνδεση των Σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων ήταν μια σύνδεση με το παρελθόν τόσο ως Έλληνες αθλητές όσο και ως Έλληνες θεατές. Η πόλη της Αθήνας την εποχή των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896 είχε εθνικό χαρακτήρα με αναμνήσεις από την εποχή του λογοτεχνικού καφενείου όπως ο Γιαννακόπουλος στη γωνία της οδού Σταδίου και ο Λογοτεχνικός Σύλλογος «Παρνασσός» όπου ο Παλαμάς διάβαζε διαλέξεις και νέα ποιήματα. Οι κύκλος των διανοουμένων που σχετίζονται με το περιοδικό ΕΣΤΙΑ σχηματίστηκε γύρω από τον καθηγητή Νικόλαο Πολίτη, πατέρα των ελληνικών λαογραφικών σπουδών και όλα αυτά εκείνη την εποχή ήταν αναπόσπαστα με την ελληνική ταυτότητα και την εθνική ανάπτυξη. Στη γερμανική ταβέρνα στην οδό Ομήρου συναντήθηκαν για να συζητήσουν την ανάπτυξη της ελληνικής λογοτεχνίας και τέχνης, αντανακλώντας το κλασικό παρελθόν, την ιστορία της Ελλάδας και την ξένη κατοχή. Ήταν μια εποχή που οι περισσότεροι Έλληνες ήταν πρώτης και δεύτερης γενιάς που μετανάστευσαν εσωτερικά στην Αθήνα και την εποχή της πρωτεύουσας που γινόταν ένα εκτεταμένο αστικό κέντρο. Ήταν η εποχή της Εθνικής Εταιρείας όπου το 1885 στρατολόγησε εξέχοντα πολιτικά μέλη, τον Γιώργο Δροσίνη, τον αρχισυντάκτη της ΕΣΤΙΑΣ, ο οποίος ορκίστηκε από τον Παύλο Μελά. Από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο Σπυρίδων Λάμπρος και ο Νικόλαος Πολίτης ορκίστηκαν και συνεισέφεραν κεφάλαια στο επίσημο βιβλίο των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896. Ο Κωστής Παλαμάς ορκίστηκε επίσης στην Εθνική Εταιρεία (Smith 2004).

Ο Παλαμάς έγραψε τους στίχους του Ολυμπιακού Ύμνου, τη μουσική του οποίου συνέθεσε ο Σπυρίδων Σαμαράς. Η εκτέλεση του Ύμνου έγινε για πρώτη φορά στους πρώτους Θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896. Ο ύμνος στη συνέχεια τέθηκε στο περιθώριο καθώς κάθε πόλη υποδοχής από τότε μέχρι τους Χειμερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 1960 παρήγγελλε ένα πρωτότυπο κομμάτι για τον εορτασμό των Αγώνων, αλλά η σύνθεση των Σαμαρά και Παλαμά ανακηρύχθηκε επίσημος Ολυμπιακός Ύμνος το 1958 και έχει χρησιμοποιηθεί σε κάθε εορτασμό των Αγώνων από τους Θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 1960.

Να ολοκληρώσω με ένα τελευταίο ποίημα του Παλαμά μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Το 1910, παράγει μια άλλη σημαντική εργασία - Η φλογέρα του βασιλιά (1910). Ο Παλαμάς εκδηλώνει επιβλητικά το ενδιαφέρον του για την περιοχή της βυζαντινής ελληνικής ιστορίας μέσω της οποίου προσπαθεί να επιτύχει μια φανταστική σύνθεση των σταδίων εξέλιξης του ελληνικού πολιτισμού. Δημιουργεί έτσι, το πλέον πατριωτικό από τα έργα του, την κρίσιμη ιστορικά στιγμή της παραμονής των Βαλκανικών πολέμων. Η σύνθεση παρουσιάζει ολόκληρη τη σταδιοδρομία του Βασιλείου Β΄ του Βουλγαροκτόνου δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο προσκύνημα του Βασιλείου στην Αθήνα για να προσευχηθεί στην εκκλησία της Παναγίας που ήταν κάποτε ο Παρθενώνας.

Η πορεία του στρατού του αυτοκράτορα διά μέσου της Ελλάδας περιγράφεται λεπτομερώς, αλλά το κέντρο του ποιήματος είναι η μεγάλη προσευχή του Βασιλείου στην Παρθένο, που είναι τόσο η Αθηνά, στην οποία ήταν αφιερωμένος ο Παρθενώνας.

Ως Έλληνες για την Πατρίδα τιμούμε επίσης τις λογοτεχνικές μορφές του έθνους μας που έγραψαν με τόσο συναίσθημα, θέρμη και ζήλο. Πιστεύουμε επίσης ότι είναι δική μας ευθύνη για να δώσουμε μια «συναισθηματική έκφραση» ως ορισμό στους Έλληνες αναγνώστες και να ενημερώσουμε τους Έλληνες μαθητές τόσο για την αγάπη προς την χώρα τους όσο και για την ιστορία και τον πολιτισμό του λαού στα πλαίσια της εκπαίδευσής τους. Οι στρατιωτικοί ανδραγάθησαν παίρνοντας το σπαθί, ενώ οι καλλιτέχνες πήραν την πένα. Οι συνεισφορά και των δυο τους ήταν εξίσου σημαντική για τον ορισμό του νέου έθνους.

Αναφορές Βιβλίου και Διαδικτύου

Βιβλία

Κεφαλίνος, Ε., Ο Ύμνος της Αθήνας από τον Κωστή Παλαμά: Ένα ποίημα για την Αθήνα ή την Αθήνα ως ποίημα; Νεοελληνικών σπουδών (Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία), Vol. Ειδική έκδοση, (2012), σ. 365-378

Σμιθ, Μ., 2004. Ολυμπιακοί Αγώνες στην Αθήνα 1896. Ηνωμένο Βασίλειο: Βιβλία Προφίλ.